Anne Kız, Harikasın

Renkler, tatlar, kokular...

Hayatımızdaki güzel şeyler bir bir kaybolmazdan evvel Radikal’da Elif Türkölmez’in yazılarını okumayı çok severdim. Küçücük bir detaydan yola çıkıp kurduğu yazıları nasıl olurdu bilmiyorum illa bam telime dokunur, yazıdaki renkler, kokular, anlar üst üste peş peşe beynime anıların üşüşmesini, unuttum sandığım şeylerin aslında oralarda bir yerlerde beklediğini anlamamı sağlardı. Ayın anı yağmurunu bu kez Türkölmez’in ilk öykü kitabı Anne Kız, Harikasın’ı okurken hissettim. Gazete yazılarında bir biçimde güncele bağlanan o detaylar bu kez kurmaca bir dünyaya yelken açmış ama kurmaca dünya gerçeğinden pek de farklı olmuyor, özellikle de gerçeklerin bu denli fena olduğu bu memlekette, o nedenle aynı gazetedeki yazıları gibi bu öyküler de Adile Naşit-Münir Özkul filmleri gibi aynı anda hüznü ve sevinci yaşatıyor.

Bu ara nedense hep çocukluk üzerine bir şeyler okudum, hatta yazdım. Şimdilerde çok moda oldu geçmişten, çocukluktan bahsedip edebiyatın, yazının dümenini nostaljiye kırmak, eskiden her şey bambaşkaymış, çok güzelmiş gibi anımsamak. Elif Türkölmez’in farkı biraz burada aslında, eskiden de çoğu şeyin iyi olmadığını gösteriyor bize, gecekonduda büyüyen çocuklar için, Kürtler için, küçük yaşta evlendirilen çocuklar için... Türkölmez öyküleri özellikle 80’lerde büyüyen çocukları etkileyecek. Geçmişe özlem insana has duyguların en baskınlarından, gerçeklikten kaçma mı, yalanlara inanma mı, çocukluğun masumiyetinin çekiciliği mi bilmiyorum ama öykülerde bir yandan eski evlerimizdeki o eşyaları, ritüelleri, ailemizin gençliğini anımsayıp o özlem duygusunu sonuna dek yaşarken bir yandan da unutmaya çalıştığımız, beynimizin arkasına attığımız umursanmamayı, şiddeti, ne olursa olsun her şeyin toz pembe olmadığı günleri bilinçüstüne çıkaracağız.

Şu hayatta var olan herkes kendine yer bulabilir Elif Türkölmez’in öykülerinde. Eski İstanbullu hanımefendiler, köyden kente göç etmiş aileler, evlilik programı sırası bekleyen genç kızlar, işten atılıp da tazminat bekleyenler, kocasının ikbali için kapanmak zorunda kalan kadınlar, memleketin doğusunda doğduğu için utananlar... Kitabı bitirince hem "batsın bu dünya" deyip kederlenmek hem de iyi insanların, iyi anların, iyiliğin hâlâ var olduğu inancıyla dolup taşmak ise Elif Türkölmez’in alametifarikası.

Yazarın kullandığı dilin ve diyalogların doğallığı öykülerin bu denli etkili olmasının başlıca nedenlerinden. Bu diyaloglar yaşadığımız absürt durumları, hatta keşke yaşamasak dediklerimizi de gözler önüne seriyor bazen.

“Börekçi, tezgâhın başında, bebeği kolayca yutsun diye ekmeğini lokma lokma yapan bir anne misali pideleri ve poğaçayı şerit şerit doğradı.

Serkan, Nergis’in ellerini tutup, ‘Şuna Kürt böreği demesen,’ dedi.

‘Neye?’ dedi Nergis. ‘Kürt böreğine mi?’

O sırada böreği geldi, üzeri şekerli...

‘Ya ne bileyim... Biz de solcuyuz tamam ama Kürt deyince tüylerim diken diken oluyor be.’

Nergis çayından bir yudum aldı.

Sustu.”

Nergis, Şekerli Börek öyküsünün başında çocukluğunun börekçilerini, abisini anımsarken, güzel gidecek dediğimiz öykü yukarıdaki tanıdık diyalogla devam ederken, abinin kayboluşu, abiyi aramaya gelenlerin yaptıkları, örgüt delili kabul edilen havuçlu patatesli bezelye yemeği bir anda her şeyi ters yüz ediyor. Elif Türkölmez derdini hiçbir biçimde okurun gözüne sokarak anlatmıyor, satır aralarında, yukarıdaki gibi diyaloglarda, akla bir an gelip hemen gidiveren anılarda buluyoruz bu dertleri.

“‘... Kavaklar’ın pastası da çok güzel oluyor. Hele krokanlısı’ diyor. ‘Oğlum getiriyor bana her ay başında. Yenmiyor tabii, çöpe gidiyor. Ama alıyor getiriyor sağ olsun.’ Yanındaki genç kızı gösterip, ‘Gürcü bu,’ diyor. Gürcü bakıcı limonlu dondurmasından küçücük lokmalar kaşıklıyor sessizce. Mukadder Hanım sade kahvesini içiyor. Gözü dondurmada. Gürcü bakıcı önüne bakarak dondurmayı kaşıklamaya devam ediyor.”

Yaşlısı çok olan semtlerde yaşayanlar bu sahneyi çok rahatlıkla gözlerinin önünde canlandıracaklardır. Kuşburnu Dondurması'nda gençlikte nefret edilen, orta yaşlara gelindiğinde az daha anlayış gösterilen, yaş almaya başlandığında biraz da endişeyle empati kurulabilen Mukadder Hanımların yalnızlığını, sese, söze hasretliğini, birbirini kovalayan sineklere, tavanda dönen eski pervaneye, havada asılı kalan sessizliğe kadar hissettiriyor Elif Türkölmez.

Alıntıladığım öykülerden yazarın hep hüzünden, dertlerden beslendiğini sanmayın sakın. Yazarlar normalde anlattıklarının kullandığı sözcükler sayesinde okurun gözünün önünde canlanmasını ister, Elif Türkölmez ise gözümüzün önünde canlanmasından başka anlatılanların kokularını duymamızı sağlıyor. Öykülerin içinde yaz helvasının, sarımsak soslu düdük makarnanın, anne patatesinin, balık ekmeğin kokusunu duyacaksınız. O güzel yaz günlerinde toplanıp gidilen kadınlar plajının, babadan habersiz yapılan planların heyecanı olacak üstünüzde. “Leyla, tabii ki, bayıldı bu fikre. Gitti yıllar evvel giydiği mayoları çıkardı hurçların içinden. Evi lastik yanığına benzer eski mayo kokusu sardı. Yalıkavak’taki yazlığımız, Leyla’nın gençliği, güzelliği, alımı çalımı, mangal kokusu, buz gibi bira, babamın sesi, tabakta karpuz...” Eski mayo kokusu burnunuzda, "Tabii ya, mayo kokusu, aynı lastik, ben nasıl bulamadım bunu!" diye diye Leyla, Simay ve Aslı’yla Kadınlar Plajı öyküsündeki yerinizi alacaksınız.

Banu Yıldıran Genç

Elif Türkölmez, Anne Kız, Harikasın, Çınar Yayınları, Nisan 2017, 75 s.

* Bu yazı Notos'un 64. sayısında yayımlanmıştır.

Çocukluk, o gizli bahçe

Çocukluk, o gizli bahçe...

Çocukken en sevdiğim şey, eğer vakti varsa annemin yoksa ablamın kucağına ilişip kendimle ilgili sorular sormaktı. Bebekliğimden başlayıp anımsayamadığım üç dört yaşıma uzanan dönemle ilgili ne varsa bilmek istiyor, sorduğum sorularla herkesi bıktırıyordum. Şimdi bile hayal meyal hatırladığım bazı sahneler var sorduğum sorulara dair... Evden kimseyi bulamadıysam benle ilgilenen akrabalardan birine sırnaşıyor -çünkü itiraf etmeliyim ki oldukça sırnaşık bir çocuktum- “sonra ne yapmıştım, sonra ne demiştim” diye bitmez tükenmez sorularıma başlıyordum.

Ailenin son ferdi olduğum, üstüne üstlük babaannemin sarışınlık genlerini bir şekilde kaptığım için el üstünde tutulan, sevilen, şımartılan bir çocuk oldum. Ablamlar bazı yaptıklarımı çok hoş sözlerle anmasalar da kimseyi üzmeden büyüdüm de diyebilirim. Çocukluğuma ait anımsadığım net şeylerden biri benle kim oyun oynuyorsa o dönem en çok onu sevdiğim. Bu sevilen kişi sık sık değişiyordu çünkü büyükler çocuklarla oyun oynamayı pek sevmiyordu. Baba çalışıyordu ki babalar oyun oynamazdı, anne zaten misafirdi, yemekti, temizlikti hep meşguldü.

Kitap okudukça yıllar boyu normal sandığım bir olgunun -büyüklerin işleri vardır, çocuklar birbiriyle oynar- o kadar da normal olmadığını anlamaya başladım. Okuduğum Amerikan, İngiliz, İskandinav ve hatta Latin Amerika romanlarında, öykülerinde, tanık olduğum, şaşırdığım bir şeydi bütün ailenin toplanıp oyun oynaması, çocuklarla beraber bir şeyler yapması... Sınıfsal bir ayrımı da yoktu oyun oynamanın, çünkü en fakir aileler bile hiçbir şey yapamasa Noel'i, Paskalya'yı çocuklarla oyun oynama zamanına dönüştürüyordu. Düşünün ki dini bayramların çocuğu bu kadar merkeze koymasının dışında, Cadılar Bayramı diye tamamen çocuklara hitap eden eğlenceler yaratmış ülkelerden bahsediyorum.

İlk kez bir oyuncak müzesi gezdiğimde bu ayrım gözümde daha da netleşti. Toplum olarak hiçbir şeyi saklamamamızı geçelim, böyle bir oyuncak kültürümüz de yoktu. Burjuva ailelerin bebek evlerinden, porselen bebeklerinden söz etmek abes belki ama onun dışında orta sınıf için de yüzyılın başından beri bin bir çeşit oyuncak yapılmıştı başka memleketlerde. İstanbul gibi büyük bir kentte bile elimizde kalan Eyüp oyuncakçılarının yaptığı üç beş parça oyuncak, onun dışında evlerde kızlara dikilen bez bebekler, oğlanlara alınan meşin toplar, misketler...

Yine memleketin büyük bir kısmında o meşin topla, bez bebekle oynama yaşı da en fazla yedi sekizdir. Çünkü bizde çocuğun işi çok erken başlar, bırakın birey olarak saygı görmeyi, ilgilenilmeyi, hani neredeyse işe güce yardım etsin diye doğurulmuştur. Erkekler evin dışındaki işlere yardım eder, gerektiğinde çalıştırılırken, kızlar ev işi yapar, kardeş bakar, on yaşına geldiğinde birçok işte ustalaşmıştır bile.

Bu anlattıklarımın sosyolojik konular olduğunun farkındayım, az gelişmişlik, eğitimsizlik, dini inanç çok etkili ama işte o hep şikâyet ettiğimiz gerçek bariz bir biçimde karşımızda duruyor. Toplum olarak bireyleşme aşamasına geçemediğimizi, bu nedenle hep ergen davranışlar sergilediğimizi psikologlar ağız birliği etmişçesine tekrarlıyorlar. Edebiyattan yola çıkıp sosyolojiyle, psikolojiyle vardığımız nokta yine aynı: Yaşanamayan çocukluk, kendi çocuklarını bile başkalarının yanında sevmenin ayıp sayıldığı bir toplum, sonuçta büyüyemeyen insanlar...

Yazının başına dönersek çocukluğu hatırlamanın ya da hatırlamak istemenin mutlu, belki de en azından birey olunan bir çocuklukla ilgisi olduğunu düşünüyorum. O zaman kendimizden kaçmamız gerekmiyor çünkü. Yıllar içinde çocukluğu anlatan roman ve öykülere özel bir ilgi duyduğumu fark ettim. Hatırlamaya değer anılarla dolu bir çocukluk mutlaka edebiyata yansıyor. Geçmişi bir yapboz gibi parça parça anılarla kurmak, onu bir biçimde bugüne bağlamak ise her yazarın üstesinden gelebildiği bir şey değil.

Nasıl Amerikan edebiyatı bireysel bunalımları anlatmakta usta ise, İskandinav edebiyatı da çocukluk konusunda, o yılları tüm detayıyla, rengiyle, tadıyla, kokusuyla, dokusuyla, duygusuyla, hiçbir biçimde büyüklerin değer yargısını katmadan anlatabilmesiyle usta bence. Savaş döneminde geçen çocukluğu bile büyülü bir anlatıya dönüştüren Per Petterson ve At Çalmaya Gidiyoruz, yoksulluk içinde geçen çocukluğu anlatırken ormana yapılan ağaç evlerden, okunan çizgi romanlardan dem vuran Ralf Rothmann ve Genç Işık, babası öldükten sonra ortaya çıkan gayrimeşru kız kardeşe abilik yapan Finn’in anlatıldığı, ailecek oynanan Mikado oyunları, partiye dönüşen Noel ağacı süsleme detaylarıyla aklımda kalan Roy Jacobsen ve Harika Çocuk, bu konuda ilk aklıma gelen romanlar.

Edebiyatımızda çocukluk hep vardı, Füruzan'dan, Sabahattin Ali'den, Tezer Özlü'den biliyoruz ama anıların baskın olduğu, çocukluğun bir biçimde görünmez iplerle büyüklüğe bağlandığı romanları, öyküleri son yıllarda okumaya başladık. Ne de olsa ülkenin sosyolojik yapısının değişmeye başladığı yetmişler, seksenlerde doğanlar günümüzün genç yazarları sayılıyor. İlk olarak Ayfer Tunç ve Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek’in adını anmak isterim. Anı türündeki bu kitap detayların, çocukluk sırlarının, unutmaya çalıştığımız saçma geleneklerin bile ne önemli olduğunu anımsattı bize. Ahmet Büke ve taşrada geçen çocukluğa hayran olduğumuz Sosyal Ayrıntılar Ansiklopedisi serisi, Emrah Serbes’in arıza erkek çocukları ve Erken Kaybedenler, ilk aklıma gelenler.

Latin Amerika romanlarında örneklerini gördüğümüz tarzda, politik bir ortamda geçen çocukluğun anlatıldığı romanlara bir örnek ise Ece Temelkuran’ın Devir’i, fakat çarpıcı bir konuyu fazlaca detaya ve doğal olmayan çocuk diyaloglarına, düşüncelerine boğduğunu, bu nedenle de konuya yazık olduğunu söyleyebilirim. Doğallık, olduğu ya da olması gerektiği gibi anlatmak, duygusal aforizmalar yerine çarpıcı anlar, durumlarla okuru romanda yaşatmak sanırım çocukluğa değinen edebiyatla ilgili önemli noktalar. Politik baskılarla dolu bir ortamda geçen çocukluğun anlatıldığı Alejandro Zambra’nın Eve Dönmenin Yolları, okuduğun en iyi örneklerden biriydi.

Bu saydığım kitaplar öyle bir etkiliyor ki okuyanı, bir de bakıyorsunuz ki dakikalardır aynı sayfaya bakarken geçmişe dalmış gitmişsiniz... Çocukluk bir büyülü dünya, bir gizli bahçe... Bu bahçeye geri dönmek isteyenlerle "gözümüzü kapatıp en eski anımızı bulmaca" oyunu oynayalım mı?

Banu Yıldıran Genç

* Bu yazı Oggito'da yayımlanmıştır.